زندگی‌نامه
مولانا در ۶ ربیع‌الاول سال ۶۰۴ هجری قمری در شهر بلخ (بخشی از خراسان قدیم و افغانستان امروزی) به دنیا آمد. پدرش بهاءالدین ولد، معروف به سلطان‌العلما، از علمای بزرگ زمان خود بود. در کودکی به همراه خانواده‌اش بلخ را ترک کرد و پس از سفرهای متعدد، سرانجام در قونیه (ترکیه امروزی) اقامت گزید.
تحول روحی و آشنایی با شمس
مهم‌ترین واقعه زندگی مولانا، دیدار او با شمس تبریزی در سال ۶۴۲ هجری قمری بود. این دیدار چنان تحولی در روح و اندیشه مولانا ایجاد کرد که او را از عالمی رسمی به شاعر و عارفی بی‌نظیر تبدیل کرد. مولانا از زمان آشنایی و پس از دیدار با شمس، غزلیات عاشقانه بسیاری سرود که امروزه در دیوان شمس گردآوری شده‌اند.
آثار برجسته
مثنوی معنوی
مثنوی معنوی، شاهکار مولانا، شامل شش دفتر و حدود ۲۶ هزار بیت است. این اثر مجموعه‌ای از داستان‌ها و تمثیل‌هاست که مفاهیم عمیق عرفانی و اخلاقی را به زبانی ساده و شیوا بیان می‌کند.
دیوان شمس
دیوان شمس مجموعه‌ای از غزلیات عاشقانه و عارفانه مولاناست که بیشتر آنها در دوران آشنایی با شمس و پس از آن سروده شده‌اند. این دیوان حاوی حدود ۴۰ هزار بیت است.
اندیشه‌های مولانا
مولانا بر این باور بود که عشق، نیروی محرک جهان است. او معتقد بود همه موجودات در حال بازگشت به اصل خویش هستند. از دیدگاه او، انسان می‌تواند از طریق عشق به کمال برسد و به وحدت با خالق دست یابد.
اصول مهم اندیشه مولانا:
- وحدت و یگانگی همه هستی
- عشق به عنوان راه رسیدن به حقیقت
- دوستی با همه ادیان و مذاهب
- اهمیت موسیقی و سماع در سیر و سلوک عرفانی
تأثیر جهانی
امروزه مولانا نه تنها در جهان اسلام و میان پارسی زبانان، بلکه در سراسر دنیا شناخته شده است. آثار او به زبان‌های مختلف ترجمه شده و اندیشه‌هایش مورد توجه متفکران و عرفان پژوهان جهان قرار گرفته است. پیام صلح و عشق او در دنیای معاصر، بیش از هر زمان دیگری اهمیت یافته است.
میراث ماندگار
مولانا در ۵ جمادی‌الآخر ۶۷۲ هجری قمری در قونیه درگذشت، اما میراث فکری و ادبی او همچنان زنده و پویاست. آرامگاه او در قونیه، امروزه به عنوان موزه مولانا شناخته می‌شود و هر ساله میزبان هزاران بازدیدکننده از سراسر جهان است.